Wielkanocne tradycje. Topienie Judasza. Pogrzeb żuru i śledzia

Zapach mazurka, żurek z jajkiem i białą kiełbasą, babki przypominające swym kształtem baranki i zajączki, to nieodzowne potrawy i słodkości, których nie może zabraknąć na wielkanocnym stole. Ale najbardziej symbolicznymi elementami Świąt Wielkanocnych, najstarszego i najważniejszego święta chrześcijańskiego, obchodzonego na pamiątkę śmierci i zmartwychwstania Jezusa Chrystusa, są kolorowe pisanki, palemki, bazie i koszyczek ze święconką.

Aż trudno dzisiaj uwierzyć, że kiedyś głównym symbolem wielkanocnego stołu był dość pokaźnych rozmiarów, bo zbliżony do prawdziwej owieczki, i uformowany najczęściej z masła… baranek z chorągiewką! Dumnie zajmował miejsce na środku stołu w towarzystwie prosiąt zdobionych jajkami i z jajem w zębach, indyków nadziewanych, pieczonych dzików i jeleni, pasztetów, lukrowanych bab z cykatą i mazurków. Wszystkie te potrawy podane były na srebrnych tacach, co miało podkreślić jeszcze bardziej uroczysty charakter święta.

Całkiem zapomnianą już dzisiaj tradycją jest obrzęd symbolizujący wymierzenie zdrajcy sprawiedliwości, czyli topienie Judasza w Wielką Środę. Judaszem była wielka kukła ze słomy, którą ubierano w obdarte ubrania i ciągnięto łańcuchami po całej okolicy. Po drodze okładano ją kijami, by w końcu utopić ją w stawie lub bagnie. Zupełnie zaniknęło też wielkie grzechotanie, obrzęd bardzo wesoły. Wszyscy biegali z grzechotkami i kołatkami, robiąc innym psikusy i strasząc ich. W ten sposób symbolicznie odganiano Wielki Post oraz chroniono ludzi i zwierzęta przed złem. Co ciekawe, dawniej dźwięk drewnianych kołatek rozlegał się w całej okolicy i zastępował dzwony kościelne aż od Wielkiego Czwartku.

Do lamusa odszedł też obrzęd nazywany „pogrzeb żuru i śledzia”. Bardzo rygorystycznie podchodzono wówczas do postu, ograniczając na ten czas jadłospis do żuru i śledzia. Nie spożywano nawet nabiału ani cukru! A gdy wreszcie nadszedł Wielki Piątek, hucznie i śpiewająco żegnano te dwie potrawy. Śledzia zrobionego z drewna wieszano na wierzbie, zaś garnek żuru wylewano albo zakopywano w ziemi poza wsią. Dopiero po tych rytuałach jeszcze tego samego dnia, w Wielki Piątek, gospodynie zabierały się do gotowania wielkanocnych dań. Uważano, że po sobotnim święceniu powinno się duchowo przygotowywać na zmartwychwstanie Jezusa.

W niektórych rejonach naszego kraju znaczącym symbolem jest zając wielkanocny,

który w pierwszy dzień świąt przynosi koszyczek z drobnymi prezentami, najczęściej wypełniony słodyczami, i pozostawia go pod drzwiami. Czasami pozostawia te upominki w przygotowanych przez domowników gniazdkach ze słomy lub pociętych w paski serwetek. Ten obrzęd zagościł w naszej tradycji wielkanocnej kilka wieków temu.

Obchodom Wielkanocy towarzyszyły różne wróżby, magiczne symbole i przesądy. Wierzono, że poświęcona palma wielkanocna chroni przed piorunami i gradobiciem, a nawet chorobą gardła. Białe okrycie ze święconki symbolizowało ochronę przed piorunami. Aby odgonić zło należało też po powrocie ze święconką z kościoła okrążyć z nią dom trzy razy.

Wierzono również, że przez trzy dni licząc od Wielkiego Czwartku woda ma dobroczynne właściwości i magiczną moc. Skrapiano nią jedzenie, zwierzęta i ludzi. Panny polewały wodą swoje skrzynie z posagiem, aby dobytek się powiększał. Chłopcy z kolei, starali się oblać wodą jak najwięcej dziewcząt, bo to wróżyć im miało pomyślny rok. A kto po nocy Wielkiego Czwartku lub Wielkiego Piątku, tuż nad ranem, nie wykąpał się w wodzie z jeziora lub rzeki, mógł zapomnieć nie tylko o ochronie przed złem, ale urodzie i gładkości skóry.

Według ludowych wierzeń również jadło ze święconki miało wielką moc. Kości dawano psom, co miało uchronić je przed wścieklizną. A skorupkę od święconego jajka zgniatano na proszek i dodawano do jedzenia.

Współcześnie święta Wielkanocy kojarzą się z uroczystym rodzinnym śniadaniem. I pomyśleć, że niegdyś ta uczta trwała od śniadania aż po samą kolację…

Anna Tomasik