Mapa administracyjna czy polityczna

O Polsce odrodzonej w 1918 r. mawiano, że jest jak Łaska Boża bez granic. Zanim je wytyczono, przyszło o nie walczyć zbrojnie. Zaś wewnętrzny podział administracyjny państwa klarował się stopniowo, województwa powoływano kolejno, gdy wyjaśniało się, jakie ziemie będą do Polski należeć.

Stolicą poleskiego został Pińsk, nie na długo jednak, bo jeszcze w tym samym 1921 roku jego drewnianą w większości zabudowę strawił ogromny pożar a siedzibę wojewody przeniesiono do Brześcia nad Bugiem. Z kolei po II wojnie światowej nowe władze na ziemiach odzyskanych powołały najpierw administrację tymczasową i w Olsztynie pełnomocnikiem został Jakub Prawin, znany też jako przybrany ojciec czołowego dziennikarza PRL Daniela Passenta, a później wojewodą, gdy już go powołano - Mieczysław Moczar.

Każda ekipa rządząca, szykując nowy podział administracyjny kraju lub korygując dotychczasowe brała pod uwagę względy polityczne, ale na równi ze społecznymi i kulturowymi. Zaplanowane przez PiS rozdzielenie Mazowsza na dwa województwa i ewentualne powołanie Środkowo-Pomorskiego to jednak pierwszy pomysł zmian administracyjnych motywowanych... wyłącznie przez politykę.   

Gdy Polska odzyskała niepodległość po 123 latach niewoli, utworzono 16 województw, przy czym stolica stała się zarówno jedynym miastem wydzielonym jak siedzibą władz woj. warszawskiego. Inne nosiły nazwy regionów (śląskie z ośrodkiem w Katowicach, wołyńskie z siedzibą władz w Łucku, pomorskie ze stolicą w Toruniu bo Gdynia była jeszcze wsią a Gdańsk jako wolne miasto zagranicą). Ale większość nazwano od ich siedzib jak krakowskie, stanisławowskie, wileńskie.  Tylko powstałe jako ostatnie z powodu plebiscytów i powstań śląskie cieszyło się autonomią, wraz z własnym sejmem regionalnym.

Siedzibą najmniej ludnego ale liczącego 1,1 mln mieszkańców województwa stał się maleńki Nowogródek, z 9,5 tys mieszkańców mniejszy niż ośrodki powiatów w centrum kraju, bo zdecydowano tak ze względów kulturowych i biegnące od czasów Adama Mickiewicza, urodzonego w pobliskim Zaosiu, polskie tradycje. Z podobnych względów dowartościowano Tarnopol i Stanisławów, miejskie ośrodki polskości w morzu rusińskich wsi.

Szanowano jednak tradycyjne odrębności, granice nowych województw nie przecinały z reguły starych, rozbiorowych.

Najludniejsze było w międzywojniu woj. lwowskie z 3,1 mln mieszkańców.

Po wojnie w 1950 r. stworzono 17 województw. Wszystkie nazwano od ich siedzib, bo odrębności regionalnych już nie tolerowano. Mieszczański i profesorski Toruń zdegradowano na rzecz uznanej za proletariacką Bydgoszczy, gdzie ulokowano również Pomorski Okręg Wojskowy. Za to w następstwie przesunięcia granic państwowych województwem dowartościowano Rzeszów, dawny powiat lwowskiego. Na ziemiach odzyskanych wybrano Koszalin kosztem dwa razy ludniejszego Słupska oraz Zieloną Górę zamiast Gorzowa, bo te drugie miasta uznano za niemieckie. Pomimo ponurego czasu, decydenci uniknęli jednak oczywistych absurdów a podział przetrwał ćwierć wieku. 

Dopiero w 1975 r. Edward Gierek utworzy 49 województw. Dlaczego aż tyle? Sam Gierek objął przywództwo PZPR po 14 latach zarządzania komitetem wojewódzkim w Katowicach, gdzie zbudował wokół siebie nimb dobrego gospodarza. Chciał więc osłabić sekretarzy wojewódzkich, żeby spośród nich nie wyłonił się z kolei jego konkurent.

Gierek dowartościowuje nowe ośrodki przemysłowe (Tarnobrzeg czy Konin), ale też miasta o mocnej historycznej tradycji (Sieradz czy Piotrków Trybunalski), nie dopuszcza za to do powstania siedzib województw w ośrodkach związanych z Kościołem (jak Łowicz czy Sandomierz). Godzi za to wiele dotychczasowych sprzeczności, bo teraz województwo mają zarówno Kielce jak Radom, Bydgoszcz i Toruń, tak Rzeszów jak i Przemyśl. Śmieją się trochę Polacy z województw w Suwałkach i Skierniewicach, chociaż za pierwszymi przemawia tradycja a za drugimi dokonania sadownika prof. Pieniążka. Żartowano że Chełm nagrodzono województwem za... wydany tam manifest lipcowy z 22 lipca 1944 r.

Pod koniec lat 80 kpiono, że socjalizm wbrew Leninowi udało się zbudować... w jednym województwie, bo Dziennik TV w stylu zbliżonym do obecnych Wiadomości TVP Kurskiego i Holeckiej bezustannie pokazywał sukcesy sekretarza KW PZPR ze Słupska Zygmunta Czarzastego. To on, odpowiedzialny za kampanię partii przed 4 czerwca 1989 r. martwił się w gronie towarzyszy, że jeśli zwycięstwo PZPR nad Solidarnością okaże się zbyt miażdżące, Zachód nie uwierzy w demokratyczny przebieg głosowania.

Stało się inaczej, ale stary podział przetrwał dłużej, niż władza tych, co go wytyczali.

Kolejny, do dziś obowiązujący podział kraju na 16 województw jako pierwszy w historii wyłonił się z demokratycznych procedur. Reforma administracyjna powiązana była z samorządową. Szliśmy po władzę po to, żeby oddać ją ludziom - uzasadniał zmiany ówczesny premier Jerzy Buzek.

Nowy podział uchwaliła w 1998 r. koalicja Akcji Wyborczej Solidarność i Unii Wolności. Rodził się drogą kolejnych przybliżeń i długich nocnych pertraktacji. Odrzucano kolejne skrajne koncepcje - najpierw zaledwie 10 regionów, bez Olsztyna i Rzeszowa, czemu hołdowały UW i część AWS (Czesław Bielecki) później aż 25, m.in. z Łomżą i Kaliszem. Nie powstało też woj. staropolskie z siedzibą w Częstochowie, chociaż wielu samorządowców z AWS gorąco za tym optowało. Pogodzono Bydgoszcz z Toruniem oraz Gorzów z Zieloną Górą, wyznaczając pierwsze z tych miast siedzibami wojewodów, drugie sejmików.

Prezydent Aleksander Kwaśniewski zawetował pierwotnie uchwalony projekt z 15 województwami. Zmusiło to koalicję do dopisania do ich listy szesnastego, świętokrzyskiego, z siedzibą w Kielcach. Postkomuniści twierdzili też, że AWS i UW złośliwie nie utworzyły województwa w Koszalinie, bo z tamtego regionu... pochodzi Kwaśniewski. Jednak teraz, gdy PiS do pomysłu powraca, warto przypomnieć że takie "środkowo-pomorskie" podobnie jak mazowieckie bez Warszawy stałoby się najuboższym regionem w Polsce, na utrzymaniu innych.

Nazwy utworzonych w 1998 r. województw pochodzą albo od regionów (mazowieckie, małopolskie, dolnośląskie) albo od siedzib (łódzkie, lubelskie, opolskie). Chociaż w chwili wytyczania ich granic Polska dopiero ubiegała się o przyjęcie do Unii Europejskiej, starano się, by rozmiary województw i ich poziom zamożności sprzyjały później pozyskiwaniu unijnych środków pomocowych. Potwierdziło się to po akcesji w 2004 r, co świadczy o roztropności twórców obowiązującego podziału wojewódzkiego.  

CZYTAJ RÓWNIEŻ: